سایت روستای برگ جهان، برگجون، برگجهان، برگیجان برگ جهان،روستای برگجون، برگجهان، گردشگاه حومه پایتخت، گویش، فرهنگ و تاریخ روستا
– چگونه درختان میوه را تکثیر و جابجا کنیم.
اغلب اعضا یا خوانندگان محترم سایت ممکن است خود یا پدر و مادر یا یکی از بستگان نزدیکشان مالک باغی در برگجهان باشند. تا چند سال پیش بعید بود در برگجهان کسی دارای باغ باشد ولی نداند که چگونه می‌تواند درختان مورد نیاز باغ را تهیه کند و یا آن‌ها را تکثیر کرده و در محلهای مناسب و لازم بکارد.
اما امروزه فرزندان مالکان بومی یا مالکان غیر بومی این کار را بلد نیستند و با روندی که هم اکنون طی می‌شود بعید نیست در سالهایی نه چندان دور افراد کاربلد در این زمینه به شدت کاهش یابند. اگرچه این موضوع ممکن است بی‌اهمیت جلوه کند (۱)، اما از نظر من باید به دلایلی که مختصر شرح خواهم داد به این موضوع توجه نشان داد. بنابراین قصد دارم در این نوشتار خوانندگان را به روشهای ساده تکثیر درختان میوه و امکانپذیر برای هر مالک باغی در برگجهان آشنا کنم.
مخاطب من کسی است که خانواده او مالک باغ یا خانه و ویلایی دارای باغچه در برگجهان یا روستاهای مشابه است و قصد دارد از باغ و باغچه‌ای که دارد استفاده مناسبی ببرد. استفاده مناسب هم از نظر مادی، و هم از نظر روحی و روانی مطرح است. فراگرفتن فن و هنر تکثیر درختان سبب کاهش شدید هزینه‌های باغداری شده و منافع مادی مستقیم را درپی دارد و با توجه به اینکه امکان کاشت درختان دلخواه نیز فراهم می‌شود، منافع مادی غیرمستقیم را هم خواهد داشت. و بالاخره امکان یکی از زیبا‌ترین و آرامش بخش‌ترین تفریحات و سرگرمی‌ها را برای روزهای تعطیل کل سال یا دوران بازنشستگی (۲) – یعنی باغداری و مشغول شدن به باغ و درخت- فراهم می‌کند.
تکثیر درختان خیلی ساده است و ساده‌ترین آن‌ها این است که کار را به فردی که کاربلد است سپرد (۳). اما این کار چند مشکل دارد: به نسبت سادگی و کوچکی کار، سپردن آن به دیگران پرهزینه است؛ اغلب با بدقولی دیگران مواجه می‌شوید؛ درخت موردنظر و علاقه‌تان خریداری و کشت نمی‌شود؛ و درخت در زمان مناسب و محل مورد نظرتان کاشته نمی‌شود. البته می‌توان با کمی نظارت برخی از این مشکلات را رفع کرد، اما همین نظارت از شما همان وقت و انرژی را می‌گیرد که برای انجام کار توسط خودتان صرف می‌شود!
روش دیگر این است که خودتان کار را بکنید. قدم نخست شناخت درختان میوه و تمیز دادن آن‌ها از یکدیگر است. شاید برای افراد تازه کار این سخت‌ترین بخش کار باشد. چون شناخت درختان میوه در زمانی که بار (میوه) ندارند، به ویژه در فصول مناسب برای کاشت و تکثیر که درختان برگ هم ندارند، مشکل است. اما این مشکل نمی‌تواند مانع از کار شما باشد. چون افرادی که در برگجهان باغ دارند اغلب فرزندان کشاورز و بومیانی هستند که به طور خواسته و ناخواسته دست کم درختان را می‌شناسند یا به دلیل معدود بودن درختان و سپری شدن یکی دو سال، درختان میوه باغ و باغچه‌شان را به خاطر خواهند سپرد. همچنین در صورت وجود علاقه و دقت می‌توان ظرف یکی دوسال با نگاه به مشخصات ظاهری درختان میوه، مانند شکل و ابعاد نسبی شاخه و تنه و جنس و بافت و رنگ پوست تنه و ریشه، آن‌ها را از هم تشخیص داد. البته با استفاده از برگ درختان این کار به مراتب ساده‌تر است، اما به دلیلی که گفته شد باید قادر بود درختان را بدون برگ شناخت.
شیوه‌های تکثیر درختان پیوندی
حالتهای زیر وجود دارند:
الف- خرید درخت یا گرفتن آن از دیگران
شما نیاز به درخت جدیدی دارید که هیچ سابقه‌ای از آن را در باغ خود ندارید. مثلا علاقمندید که درخت گیلاس داشته باشید و در باغ خود نمونه درخت گیلاس مورد نظر را ندارید و علاوه بر آن درختی که بتوانید روی آن درخت گیلاس را پیوند بزنید (مانند انواع آلبالو یا گیلاس غیر پیوندی) در باغ وجود ندارد (۴). در این صورت باید درخت مورد نظر را از دیگران بخرید یا با کسب اجازه مالکان مربوطه از باغهای دیگر در فصل مناسب تهیه کنید و در باغ خود بکارید.
ب- پیوند روی درختان دیگر
درخت مورد نظرتان را ندارید ولی درخت مناسبی که می‌توانید روی آن درخت مورد نظر را پیوند بزنید در باغ وجود دارد. در این صورت باید با پیوند زدن، درخت مورد نظرتان را تکثیر کنید (۵). شاخه (رخ یا پوست) لازم از درخت مورد نظرتان را برای پیوند زدن می‌توانید از درختان باغهای دیگران تامین کنید. معمولا اگر فردی که شاخه درخت را برای پیوند می‌برد، فرد آگاه به شیوه رشد و نگهداری درختان باشد می‌تواند شاخه را به نحوی ببرد که به درخت مذکور زیانی وارد نشود. بنابراین در چنین شرایطی عرف بر این است که از مالک درخت یادشده اجازه نمی‌گیرند.
گاهی درخت مورد نظر شما در باغتان هست ولی لازم می‌دانید تعداد آن را بیشتر کنید. در این صورت هم می‌توانید مانند بند «الف» عمل کنید. یا چنانچه درخت مناسب پیوند مطابق بالا در باغ دارید با پیوند زدن درخت مورد نظر را زیاد کنید. در این حالت ضرورتی به بریدن شاخه درخت دیگران ندارید و می‌توانید شاخه مربوطه را از درخت باغ خودتان تهیه کنید. و دست آخر اینکه اگر درخت مورد نظرتان را می‌توان به شیوه‌های غیر از پیوند تکثیر کرد، از آن شیوه‌ها استفاده کنید.
ج- تکثیر به روش انواع قلمه زنی
این روش دو جور است. یکی بدون جدا سازی و دیگری با جداسازی شاخه از درخت مادر.
اکثر درختان وقتی قسمتی از شاخه آن‌ها در خاک قرار گیرد، در حالی که شاخه از درخت اصلی جدا نشده باشد؛ روی بخشی از شاخه که داخل خاک قرار دارد، ریشه‌های جدیدی می‌روید. چنانچه این ریشه‌ها رشد مناسب نماید می‌توان شاخه مذکور را به عنوان یک درخت مستقل از درخت مادر جدا کرد و در جای دلخواه کاشت. البته این جداسازی باید در فصل مناسب باشد. اما این روش همیشه مقدور نیست زیرا ممکن است درخت مادر به طور ذاتی توانایی ریشه رویاندن روی شاخه را نداشته باشد یا شرایط این کار فراهم نباشد. مثلا درخت مادر دارای شاخه‌های نازک و بلند نباشد تا بتوان آن را به شیوه مناسب در خاک قرار داد و علاوه بر آن فضای کافی برای رشد درخت جدید در کنار درخت مادر وجود داشته باشد. اغلب تکثیر مو (درخت انگور) با این شیوه بسیار مناسب است. برعکس تکثیر درخت گردو به این روش ممکن نیست.
شیوه دیگر قلمه زنی، با جداسازی شاخه از درخت اصلی قبل از قلمه زنی است. قلمه زنی اغلب در فصل زمستان یا اوایل بهار و قبل از برگ دادن درخت انجام می‌شود. طولی مناسب از یک شاخهٔ درخت مادر را بریده و بخشی از آن را در خاک قرار می‌دهند. برای رشد سریع‌تر و فراهم شدن امکان نگهداری بهتر، قلمه‌ها را می‌توان ابتدا در داخل ظروف مناسب یا در باغچه‌ای مناسب کاشت و بعد از یکی دو سال رشد قلمه‌ها، آن‌ها را در نهایت به محل دایمی مورد نظر منتقل کرد.
طول و قطر مناسب شاخه‌ها برای قلمه زدن و میزانی که باید در خاک فرو رود بسته به نوع درخت و محل قلمه زنی متفاوت است. اغلب قلمه‌ها طولی در حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر داشته و قطر آن‌ها ۱ تا ۲. ۵ سانتی متر است و یک سوم تا نیمی ازطول آن را در خاک قرار می‌دهند. در طول قلمه و به ویژه قسمت انتهایی که از خاک بیرون می‌ماند باید ۲ یا چند جوانه مناسب وجود داشته باشد. به همین دلیل بهتر است از شاخه‌های یک ساله که جوانه‌های درشت، سالم و خوبی دارند برای قلمه زنی از درخت اصلی جدا کرد. بعضی درختان ممکن است شاخه‌های یک ساله آن‌ها محکم نبوده و لازم شود از شاخه‌های ۲ ساله یا بیشتر استفاده کرد.
بهتر است برای قرار دادن قلمه در خاک، ابتدا به عمق لازم در زمین چاله کند و پس از قراردادن قلمه به صورت عمودی در چاله دور آن را با خاک نرم و کود پوسیده و کمی ماسه (شرایط مناسب برای رشد ریشه) پر کرد. در بعضی از درختان بجای این کار شاخه را در زمین فرو می‌کنند. صدمه‌ای که به نوک شاخه در هنگام فرو کردن وارد می‌آید سبب می‌شود این شیوه برای قلمه زدن برخی درختان مانند انار مناسب نباشد و قلمه خشک شود. در مورد قلمه انار باید اضافه کرد که طول قلمه باید حدود ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر باشد و تنها ۱۰ سانتی متر آن بعد از کاشت از خاک بیرون باشد. انواع توت، مو، انار، انجیر، به و برخی از انواع سیب، از درختان میوه و انواع رز و شمشاد و صنوبر (تبریزی) از درختان غیر بارده ولی مورد استفاده در باغ و باغچه را می‌توان به این شیوه تکثیر کرد. اغلب درختانی که با این شیوه تکثیر می‌شوند، با روش اول یعنی «قلمه زنی بدون جداسازی» نیز قابل تکثیراند.
شیوه‌های تکثیر درختان غیر پیوندی
تکثیر تعدادی از درختان را می‌توان بدون پیوند زدن انجام داد. در این حالت هم روشهای مختلف به شرح زیر وجود دارد:
الف- خرید درخت یا گرفتن آن از دیگران
این روش مانند درختان پیوندی عبارت است از تهیه درخت مورد نظر و کاشت به موقع آن در باغ.
ب- تکثیر به روش انواع قلمه زنی
این روش همان است که برای درختان پیوندی بیان شد، اما این روش برای درختان غیر پیوندی شایع‌تر است. زیرا برخی از درختان پس از پیوند ممکن است ویژگی قلمه پذیری خود را از دست بدهند. مثلا سیبهای غیرپیوندی اغلب با قلمه زنی قابل تکثیر هستند. اما تکثیر سیب پیوندی لبنانی با قلمه زنی به دلیل ناممکن بودن یا احتمال ضعیف رشد قلمه و اصطلاحا گرفتن قلمه، مرسوم نیست. برعکس انواع درختان توت پیوندی را هم می‌توان به روش قلمه زنی تکثیر کرد.
ج- تکثیر از ریشه
برخی درختان به صورت خودرو از ریشه تکثیر می‌شوند که در برگجهان به پاجوش معروفند. در بعضی درختان پاجوش‌ها در کنار درخت اصلی و چسبیده به آن می‌رویند و در بعضی در فواصل بیشتر. انواع سیب، انار، فندق، و به دارای پاجوش چسبیده به درخت اصلی‌اند و انواع آلوچه، آلوهای غیر پیوندی (مانند آلو سیاه و آلو زرد)، آلبالو، و گیلاس عسلی، و امرود (نوعی گلابی غیر پیوندی) از نوع پاجوش با فاصله از درخت مادر هستند. پاجوش‌ها را باید در فصل مناسب با جدا سازی از درخت مادر، از ریشه کند و در جای مناسب به عنوان یک درخت مستقل کاشت. باید توجه داشت درختانی که به این شیوه تکثیر می‌شوند، از نوع درخت پایه‌اند. یعنی چنانچه سیبی پیوندی دارای پاجوش باشد، پاجوش‌ها از نوع درخت قبل از پیوند است. برای تولید درخت پیوندی باید روی پاجوش‌ها را پس از کاشت در محل مورد نظر و رشد کافی آن، در سالهای بعد پیوند زد.
د- تکثیر با استفاده از کاشت تخم یا بذر
برخی درختان میوه را می‌توان با کاشت تخم یا دانه‌ها و بذرشان تکثیر کرد. در مورد درختانی مانند گردو که شیوه‌های دیگر ممکن نیست، این روش پرکاربرد‌ترین شیوه هاست. برای این کار تخم درخت را در پاییز، زمستان یا بهار در خاک قرار می‌دهند تا جوانه بزند. عمق مناسب بین ۳ تا ۱۰ سانتی‌متر است. می‌توان ابتدا تخم را در محل مناسبی کاشت و پس از رشد درخت آن را در فصل مناسب به محل نهایی منتقل کرد یا مستقیما در محل نهایی کاشت.
انواع درختان گردو، بادام، فندق، پسته، آلو و آلوچه، آلبالو، سیب، هلو، به، گیلاس، زردآلو، خرمالو، انگورهای هسته دار، توت‌های هسته دار (معروف به بی‌دونه در برگجون)، مرکبات، ازگیل، و زالزالک را می‌توان به این شیوه تکثیر کرد. اما چند نکته مهم است. در برخی درختان شیوه تکثیر از راههای دیگر ساده‌تر است و از این روش‌ها کمتر استفاده می‌شود. مانند مو و فندق که قبلا روش تکثیر آن‌ها گفته شد. برعکس بهترین روش تکثیر گردو و بادام و زردآلو همین روش است. دانه‌ها باید اغلب یک زمستان سرد را تجربه کرده باشند تا جوانه بزنند. دانه‌هایی که بهار کاشته می‌شوند اگر دارای پوست سخت هستند (مانند هلو و گردو و…) باید قبل از کاشت خیسانده شوند یا با دقت پوست آن‌ها را قبل از کاشت شکست به نحوی که به مغز دانه صدمه‌ای وارد نشود. برخی از دانه‌ها را نباید با خوردن میوه و خارج کردن هسته از دهان به دست آورد. در این صورت املاح بزاق دهان به دانه صدمه می‌زند و مانع از رشد آن می‌شود. برخی هسته‌ها اگرچه مربوط به یک درخت پیوندی است اما ممکن است از هسته مربوطه درخت غیر پیوندی رشد کند. این موضوع در برخی از انواع هلو مشاهده شده است.
فصل مناسب برای جابجایی درختان
شیوه‌های تکثیر درختان در بالا بیان شد. اما در بخشهای مختلف متن بالا به جابجایی (کندن و کاشت دوباره) درختان در فصل مناسب اشاره شده است. در ادامه به این موضوع می‌پردازیم.
درختان را معمولا به دو شیوه جابجا می‌کنند: با ظرف و یا بدون ظرف (ریشه لخت).
الف- جابجایی درختان با ظرف:
گاهی درخت را مستقیما در یک ظرف مانند سطلهای فلزی یا گلدان و جعبه و نظایر آن‌ها می‌کارند. این کاشت می‌تواند ناشی از انواع روشهای تکثیر مانند کاشت بذر و تخم یا قلمه زنی باشد، یا ممکن است از یک قلمستان یا خزانه یا نهالستان در فصل مناسب کنده شده و برای عرضه به بازار در ظرف کاشته شده باشد. در هر حال درخت داخل ظرف را می‌توان در هر فصلی جابجا کرد و در محل مناسب کاشت. تنها مزیت این نوع جابجایی هم همین است، ولی این روش به دلیل نیاز به جابجایی ظرف و خاک داخل آن پرهزینه‌تر از روش ریشه لخت است.
در روش جابجایی با ظرف سعی کنید درخت را در زمانی بخرید که چند هفته از برگ کردن آن گذشته باشد تا اطمینان حاصل کنید درخت زنده و سرحال است. اگر ممکن است درختی بخرید که از سال قبل داخل ظرف کاشته‌اند. درخت خریداری شده را بدون آنکه خاک ظرف بریزد یا تکانهای شدیدی به آن وارد شود به محل مورد نظر برده و پس از کندن چاله مناسب درخت را در آن قرار داده و چاله را با خاک مناسب پرکنید.
اگر ظرف مانند گلدانهای سفالی و پلاستیکی از جنسی است که داخل خاک نمی‌پوسد و از بین نمی‌رود، باید حتما از درخت جدا شود. گلدان‌ها را معمولا مخروطی می‌سازند تا خارج کردن درخت همراه خاک و ریشه ساده باشد. با خروج درخت و ریشه و خاک به صورت یکپارچه از داخل ظرف آن را داخل چاله به نحوی قرار می‌دهند که در‌‌نهایت تراز خاک گلدان در حد تراز خاک زمین قرار گیرد. در کنار درخت چوب مناسبی به نام قیّم (مانند چوب دستی و کوچک‌تر بسته به اندازه درخت) قرار می‌دهند. خاک مناسب برای پرکردن چاله خاک کشاورزی همراه کود گیاهی (هوموس) یا حیوانی مانند الاغ و گاو است. معمولا کود پرندگان و گوسفندان برای این کار مناسب نیست.
خاک ریخته شده اطراف درخت را با کف دست یا پا متراکم می‌کنند و سپس آب داده تا نشست لازم را داشته باشد. درخت را با نخ مناسب به قیّم می‌بندند تا از تکان درخت یا شکستن آن جلوگیری کند. بهتر است قبل از بستن قیّم به درخت، آنرا فشار دهید تا با فرور رفتن در خاک متراکم زمین، محکمتر بایستد.
اگر ظرف از جنس مواد پوسیدنی مانند ظروف حلبی است، می‌توان با بریدن کف ظرف آن را همراه درخت در زمین چال کرد. اغلب کف ظرف پوسیده است. در این صورت کار راحت‌تر است و به دلیل فشار وارد نشدن به درخت و خاک داخ ظرف، احتمال گرفتن درخت بیشتر هم می‌شود. درخت را بعد از کاشت باید در دوره‌های مناسب، به موقع آبیاری کرد.
ب- جابجایی درختان ریشه لخت:
در این روش ریشه درخت لخت می‌شود. یعنی درخت از زمین یا داخل ظرف کنده شده و بدون وجود خاک در اطراف ریشه، به محل دیگری برده و کاشته می‌شود. بنابراین باید این کار در فصلی انجام شود که درخت «خواب» است. فصل مناسب از پاییز (بعد از ریختن تمام برگ‌ها یا زرد شدن تمام برگ‌ها و ریختن بخش عمده آن‌ها) شروع شده و تا قبل از برگ یا شکوفه دادن درخت در بهار سال بعد ادامه دارد. اگرچه جابجایی درخت در زمستان و فصل یخ بندان مانعی ندارد اما به دلیل یخ بستن خاک در این فصل کار کندن درخت و نیز کندن چاله برای کاشت درخت به قدری سخت است که کشاورزان در این فصل به کار درختکاری نمی‌پردازند. بنابراین اواخر پاییز و اوایل بهار بهترین فصل است. در میان این دو فصل برای اکثر قریب به اتفاق درختان، فصل پاییز مناسب‌تر است. درختی که در پاییز کنده و دوباره کاشته می‌شود در بهار دیر‌تر برگ می‌کند، اما بعد از آن کمتر خشک می‌شود و رشد مناسب تری دارد. درختهای کاشت بهاره زود برگ می‌کنند ولی اگر خوب آبیاری و رسیدگی نشوند، ممکن است خشک شوند و یا رشد آن‌ها سریعا متوقف گردد. بعضی درختان را که به سرمای زمستان حساس هستند (مانند انجیر و گردو و انگور) در صورت آبیاری منظم و به موقع در بهار، بهتر است در فصل بهار جابجا کرد.
باید درخت را به نحوی که به ریشه‌های آن صدمه زیادی وارد نشود از محل قبلی کند و در محل جدید کاشت. بدیهی است در زمان کندن درخت برخی از ریشه‌ها قطع می‌شود. هرچه تلاش شود ریشه‌ها قطع نشوند، احتمال خشک نشدن درخت بعد از کاشت در محل جدید کمتر می‌شود.
برای خوب کندن درخت اگر امکان انتخاب وجود دارد، بهتر است درخت انتخاب شده در زمین‌های نرم، روی زمین‌های شیب دار و بدون وجود مانع (مانند درخت دیگر، دیوار یا سنگچین و…) در نزدیکی آن باشد. در این صورت بسته به اندازه درخت اطراف آن را با کلنگ و به آرامی کنده و خاک کنده شده را با بیل خارج می‌کنند و با مشاهده ریشه‌ها مسیرهایی را که باید با دقت بیشتری کند تا به ریشه صدمه نرسد، مشخص می‌کنند. اگر ریشه‌ها مشهود نیست با کمی تکان دادن درخت و مشاهده اثر تکان در زمین محل تقریبی وجود ریشه‌ها مشخص می‌شود.
ریشه‌های شکسته و شاخه بلند درخت کنده شده را باید قبل از کاشت با وسیله مناسب (اره یا قیچی باغبانی) هرس کرد. بعد از کندن چاله مناسب با توجه به اندازه درخت کنده شده و ریشه آن یا جنس خاک محل جدید، درخت را داخل آن قرار می‌دهند. توصیه می‌شود ریشه بعضی درختان قبل از کاشت، در مخلوط رقیق شده کود حیوانی با آب فرو برده شود. اما این کار معمولا به دلیل سختی آن در روستا مرسوم نیست.
توصیه می‌شود عمق درخت در محل جدید برابر همان عمق قبل از کنده شدن و حتی جهت درخت مطابق قبل باشد (یعنی همان قسمت که رو به آفتاب یا جنوب بود در جای جدید هم رو به آفتاب باشد). ادامه کار (شیوه پرکردن چاله و قراردادن چوب قیّم و کوبیدن خاک و آبیاری پای درخت) مانند شیوه جابجایی با ظرف است.
