پیوند(بخش نخست)

نویسنده: علی اکبر لبافی      ۳۰ آبان ۱۳۹۰

موضوع این مقاله پیوند و انواع آن در باغداری است. در روستا پیوند به صورت پی‌بند تلفظ می‌شود. گفتنی نیست ولی سابقه مقاله نویسی من و خوانندگان آنها ایجاب می‌کند که همین جا ذکر کنم این مقاله اصلا علمی نیست! [۱] چون من نه مهندس کشاورزی‌ام نه باغداری نمونه و نه ادعایی در این موارد دارم. حتما خوانندگان اشتباه‌های علمی مقاله را بر من خواهند بخشید. اما با اجاق و قیر و اسکنه و رخ زندگی کرده‌ام و ززه درست کرده‌ام. من بارها پیوند زده‌ام و لذت پیوند زدن را آنگاه که پیوند گرفته است و درخت رشد کرده است و به بار نشسته است به کمال چشیده‌ام.

من بعضی اصطلاحات را عمدی به گویش محلی نوشتم. خوانندگان در صورت نیاز به فرهنگ لغت مراجعه کنند. به طور قطع این مقاله موضوع مهمی برای اغلب خوانندگان نیست و خواندن این مطلب برای آنها خسته‌کننده است. به این افراد توصیه می‌کنم مطلب را پی‌گیری نکنند! با این وجود نوشتن این مقاله را لازم می‌دانستم چرا که ادای وظیفه‌ای است در برابر آنچه آقای مرتضی لبافی فرموده‌اند و موضوعی است که به نظرم می‌رسد خوب است همراه اصطلاحات محلی‌اش ثبت شود.

مقدمات

پیوند زدن در درختان، عملی است که سبب می‌شود درخت میوه‌ای، به درخت دیگر تبدیل شود. اما این کار شرایط و محدودیتهایی دارد که به آن می‌پردازیم. پیوند‌زنی جهت مرغوب کردن درخت میوه‌ای نامرغوب صورت می‌گیرد. اما مرغوب بودن یا نبودن میوه هم تعاریف خودش را دارد. اینجا هم موضوع نسبیت مطرح است: مرغوب بودن از چه زاویه‌ای و برای چه کاری؟ برای روشن شدن موضوع انواع مرغوبیت‌ها را می‌توان به شرح زیر برشمرد:

• بار زیاد درخت. یعنی درختی که میوه بیشتری در سال بدهد. اینجا کمیت مطرح است.
• درشتی یا زیبایی محصول. اینجا مجلسی بودن میوه مطرح است. گاهی درشتی محصول می‌تواند نشان از کیفیت بهتر هم باشد.
• دوام و ماندگاری بیشتر میوه. اینجا هدف سالم ماندن میوه از زمان برداشت، حمل تا مصرف و همچنین دوام بیشتر در طول دوره نگهداری مطرح است.
• کیفیت بهتر محصول. که خود می‌تواند به مشخصات جزیی‌تری مثل طعم (شیرینی و ترشی و آبدار بودن و…) یا پوست مناسب (از نظر ضخامت یا قابلیت کندن پوست و…) یا وجود و عدم وجود هسته و درشتی آن و عوامل دیگر دسته بندی شود.
• زمان رسیدن میوه. بسیار مهم است که میوه درخت چه زمانی می‌رسد یا چه زمانی امکان برداشت محصول برای ورود به بازار وجود دارد. اصطلاحی که با باهاره، تابستنه، یا پاییزه مطرح می‌شود. مثلا گیلاس نوبرانه بسیار گرانتر از وقتی است که محصول گیلاس فراوان است یا برعکس میوه‌هایی که آخر فصل به دست می‌آیند گرانتر‌اند. گاهی به دلیل شرایط خاص برگجون میوه‌هایدیررس به عمل نمی‌آیند. مثلا بعضی از گونه‌های انگور یا انجیر پاییزه هیچگاه در برگجون به مرز رسیدن نمی‌رسند و باید فقط از غوره‌ی آنها استفاده کرد.

موارد دیگری را هم به همین ترتیب می‌توان به عنوان مشخصه‌های مرغوبیت برشمرد. اما مشکل وقتی بروز می‌کند که این ویژگیها نمی‌توانند به طور همزمان در میوه‌ای وجود داشته باشد. مثلا نوعی گیلاس به نام گیلاس رسمی یا عسلی هست که بسیار شیرین و خوش طعم است، اما ریز و کم‌دوام است و امکان چیدن و فرستادن آن به میدان بار وجود ندارد. یا گیلاس صورتی ظاهر و طعم خوبی برای مربّا دارد ولی اگرسریع به مصرف نرسد لکه لکه و سیاه و خراب می‌شود.

بنابراین سلیقه‌ها و مهمتر از آن بازار و مد روز، تعیین‌کننده‌ی مرغوبیت میوه خواهد بود؛ همان قانون عرضه و تقاضا. متاسفانه به دلیل زمان‌دار بودن تطبیق باغداری با بازار، گاهی ضربه‌های جدی به باغداری روستا وارد می‌شود. مثلا زمانی که همه باغهای برگجون درخت سیب بود، سیب به شدت ارزان شد و گیلاس مشتری زیادی داشت. تا باغداران فرصت کردند درختان سیب را با گیلاس جایگزین کنند و درختان گیلاس به بار بنشیند، کم‌کم گیلاس ارزان شد و به دلیل فرصت کم میان برداشت محصول تا زمان مصرف اختیار بازار به دست میدان میوه و تره‌بار افتاد و با نازل‌ترین قیمت‌ها بار گیلاس فروخته شد. حالا وضعیت برگشته است و سیب در روستا کم شده و روز‌به‌روز تقاضا برای آن بیشتر می‌شود.

و اما پیوند….

دانستیم که برای پیوند زدن دست‌کم دو چیز لازم است. اول درختی که می‌خواهیم مرغوبش کنیم که درخت پایه پیوند یا سکر(غیرپیوندی) می‌نامیم، دوم درختی که مرغوب است و پیوند (رخ یا ززه یا چشم پیوند) از آن گرفته می‌شود. شرط اساسی در این میان سازگاری این دو درخت با هم است. یعنی نمی‌شود هر درختی را به هر درختی پیوند زد. درختان میوه متداول در برگجون پنج گروه‌اند: یا تک‌هسته‌ای تخت هستند، مانند: انواع آلو و هلو و زردالو و بادام، یا تک‌هسته‌ای گِرد هستند، مانند انواع گیلاس و آلبالو، یا چند‌هسته‌ای کوچک‌اند، مانند: انواع سیب و به و گلابی و همرو یا چندهسته‌ای بزرگ مانند ویلیک و کندس و زالزالک، یا ریزدانه‌اند، مانند: انواع توت. پیوند یک درخت از هر گروه با درخت دیگری از همان گروه امکان پذیر است. مثلا انواع گیلاس را می‌توان به هم یا به آلبالو پیوند زد. انواع به و گلابی و سیب را می‌توان به هم پیوند زد. اما پیوند سیب روی آلبالو به نتیجه نمی‌رسد.

انواع درختان میوه و تنوع آنها را در برگجون، در فهرست زیر مشاهده کنید:

انواع سیب: سیبهای سکر  یا غیرپیوندی شامل: سیب ترشگ، سیب قندگ، سیب نرمگ و گلاب.  سیب های پیوندی شامل:  سیبهای پاییزه (سیب سفید، سیب شمرنی، سیب لبلان سفید، سیب لبلان قرمز، و سیب گلاب)، سیب باهاره و سیب تابستنه. به تازگی سیب‌های متنوع دیگری هم در روستا تکثیر شده است.

انواع به: پیوندی و غیرپیوندی.

انواع گلابی: غیر پیوندی و همرو و پیوندی (شامیوه و پاییزه).

انواع آلبالو: آلبالو کوهگ، آلبالو تل، آلبالو معمولی.

انواع گیلاس: گیلاس رسمی یا عسلی (قدیمی)، گیلاس قشقرگی، گیلاس صورتی، گیلاس پرتواری، گیلاس سیاه، گیلاس تک دنه.

انواع آلو: آلوچه سبز، آلوچه سیاه، گوجه سبز، گوجه سیاه، آلو قدیمی، آلو لبلان (قطره طلا)، آلو لبلان قرمز، آلو سیاه، آلو بخارا، آلو پشمگ.

انواع زردالو: زردالو معمولی، زردالو انگ، قیسی، زردالو قیسی، زردالو کوهگ(بادام کوهی).

انواع هلو: شفتالو، هلوی معمولی، هلوی هسته سوا، هلوی انجیری.

انواع توت: توت بی‌دنه، توت هرات، توت سیاه، توت صابونی، شاتوت، و انواع توت سکر.

بجز پنج گروه اصلی فوق درختان دیگری هم هستند که موردی قابل پیوند به هم هستند. مثلا پیوند خرمالو روی انواع دیگر خرمالو یا فربندی امکان‌پذیر است که در برگجون رایج نیست. علاوه بر آن درختان دیگری مانند انواع گردو و انگور وجود دارند که پیوند آنها مرسوم نیست.

درختان غیر مثمر نیز به هم پیوند می شوند. پیوند آنها هم تابع شرایطی است. مثلا می توان به پیوند بید معلقی(مجنون) یا بیدمشک به بید معمولی یا نارون به اوجا (آزاد) و… اشاره کرد. 

انواع پیوند

پیوند زدن را به چند شیوه انجام می‌دهند:

پیوند اسکنه:  نام این پیوند از اسکنه که وسیله‌ای کلیدی در این نوع پیوند می‌باشد گرفته شده است. هرچند امروزه از وسایل دیگر مانند چاقو استفاده شده و کمتر اسکنه به کار می‌رود.

زمان مناسب برای این نوع پیوند صرفا بهار و بعد از بیدار شدن درخت از خواب زمستانی و قبل از باز شدن برگها یا گلها است. زمانی که اصطلاحا درخت ککه زده است. این زمان در اکثر سالها مصادف با روزهای تعطیل نوروز به ویژه سیزده‌به‌در است. گفتنی است زمان مناسب برای هر درخت به نوع آن درخت و مکان استقرار باغ بستگی دارد. چون زمان ککه کردن درخت هم به نوع درخت و هم به آفتابگیر یا سایه بودن باغ و دمای محیطی باغ بستگی دارد.

برای پیوند اسکنه‌ای ابزارها و مواد زیر لازم است:

ارّه، قیچی باغبانی، اسکنه یا چاقو، وسیله کوبیدن اسکنه یا چاقو، قیر، روغن، وسیله گرم کردن قیر، چوب قیر زنی، درخت پایه (سکر) مناسب ، رخ پیوند مناسب.

قبل از همه برای پیوند زدن به فرد یا افراد ماهر و با تجربه نیاز داریم. بدیهی است فرد مربوطه ضمن آشنایی کامل به پیوندزنی باید درختان را خوب بشناسد. زیرا در زمان پیوند‌زنی درختان برگ ندارند و تشخیص نوع آنها از روی تنه و پوست و شاخه‌ها مشکل‌تر است. به ویژه برای درختی که رخ آن گرفته می‌شود، یعنی همان درخت مرغوب و هدف، باید صاحب باغ حضور داشته باشد یا فرد پیوندزن از باغ خود یا درختی که قبلا شناسایی‌اش کرده است برای گرفتن رخ استفاده کند. زیرا تشخیص بعضی از درختان هم‌نوع از هم مشکل و گاهی نشدنی است. مثلا تشخیص گیلاس سیاه مرغوب از نامرغوب یا سایر درختان گیلاس این طوری است. یا تشخیص توت بی‌دانه از هرات یا گلابی شامیوه از پاییزه، زمانی که درخت برگ ندارد، پیچیده است.

درخت پایه یا درختی که می‌خواهیم روی آن پیوند را بزنیم باید مناسب باشد. نخست آنکه درخت بنیه لازم برای پیوند زدن را داشته باشد. پیوند درخت تازه‌ کاشته شده یا کم‌بنیه نه تنها نمی‌گیرد(یعنی خشک می‌شود) بلکه اغلب پس از پیوند زدن خود درخت هم خشک می‌شود. تنه یا بن درخت پایه نباید بیش از حد نازک یا قطور باشد. قطر مناسب بین قطر یک انگشت تا حداکثر دو انگشت است. پوست تنه درخت باید در محل پیوند تازه و سالم باشد. پوست خشکیده یا زخمی و گره‌دار مناسب نیست.

درخت پایه در محل پیوند که دو تا پنج سانتی‌متری زمین انتخاب می‌شود، به طور کامل بریده و درخت قطع می‌شود. محل برش باید تا حد امکان افقی باشد. محل برش در قسمت سالم پوست تنه انتخاب می‌شود. باید دقت کرد هنگام ارّه کردن، فشار زیاد به تنه درخت وارد نشود و پوست زخمی نشده یا از تنه‌ی درخت جدا نشود. پس باید دندانه‌های ارّه نرمتر و در عین حال تیز بوده و ارّه به آرامی کشیده شود. در زمان برش و طول زمان پیوندزنی باید دقت کرد تنه و محل برش به خاک یا اجسام خارجی مثل علف آلوده نشود. پس قبل از برش باید اطراف تنه را از کلوخ و علفها تمیز کرد.

در وسط تنه‌ی درخت پایه(قطر سطح مقطع برش خورده) پس از برش، شکافی با اسکنه یا چاقوی مناسب ایجاد می‌شود. باید دقت شود عمق شکاف به اندازه‌ای باشد که رخ بتواند در آن جاسازی شود. عمق کم سبب جانشدن رخ و عمق زیاد سبب لق شدن رخ و نیز صدمه رساندن بیشتر به درخت پایه و مصرف زیاد قیر می‌شود.

متناسب با قطر درخت از رخ مناسب استفاده می‌شود. رخ قطعه‌ای است که قبلا از درخت مرغوب یا هدف (درخت پیوندی) بریده‌ایم.  رخها از سرشاخه‌های یک‌ساله‌ی درخت هدف با قیچی باغبانی یا چاقوی تیز جدا می‌شوند.  رخها نباید زیاد قطور یا نازک باشند. بسته به نوع درخت ضخامت رخهای مورد استفاده فرق می‌کند. رخهایی به ضخامت کمتر از مداد و ضخیم‌تر از جوالدوز مورد نیاز است. رخها پس از گرفتن از درخت مرغوب باید به طولهای مناسب تقسیم شوند. طول مناسب طولی است که دست‌کم سه یا چهار جوانه در آن باشد. این طول بین پنج تا ده سانتی‌متر می‌شود.

انتهای پایینی رخ (بخش نزدیکتر به ریشه درخت) باید برای جاسازی در شکاف درخت پایه آماده سازی شود. برای این کار با چاقوی تیزی انتهای رخ، مشابه نوک پیچ گوشتی بریده می‌شود. یکی از حساس‌ترین بخش عملیات پیوندزنی همین مرحله است. برش لبه‌ی رخ باید به‌دقت انجام شود که به پوست پهلوهای باقیمانده‌ی آن صدمه نرسد. همچنین نباید در اثر فشار چاقو بافت چوب رخ که ظریف هم هست صدمه ببیند. ضخامت قسمت تخت شده نباید خیلی نازک باشد، زیرا در حین جاسازی در شکاف می‌شکند یا ترک برمی‌دارد. اگر ضخامت زیاد باشد، شکاف پیوند زیاده از حد باز مانده و اصطلاحاً  هوامی‌کشد و احتمال گرفتن پیوند کم می‌شود. این ضخامت تابع قطر رخ و جنس چوب یا نوع درخت بین دو تا سه میلی‌متر است. طول قسمت تخت شده بین ۷ تا ۱۲ میلی‌متر می‌باشد.

اگر قطر تنه درخت پایه کم باشد برای هر پیوند از یک رخ، و اگر زیاد باشد از دو رخ استفاده می‌شود. برای جاسازی رخ در شکاف با استفاده از نوک اسکنه یا چاقو شکاف را باز می‌کنند تا حدی که نوک قسمت تخت شده رخ در آن وارد شود. سپس با فشار دست و در نهایت با ضربه ملایم توسط قطعه چوبی مشابه الک یا دسته چاقو یا اسکنه به انتهای دیگر رخ، آن را در محل استقرار خود تثبیت می‌کنند. محل قرار گیری رخ در شکاف هم از دقت زیادی باید برخوردار باشد. این محل به گونه‌ای انتخاب می‌شود که سطح بیرونی یا پهلوی رخ دقیقا روی سطح بیرونی محیط دایره تنه‌ی درخت پایه قرار گیرد. به نحوی که پوست رخ در امتداد و مماس با پوست درخت پایه قرار گیرد.

پس از قرار گیری رخ در شکاف درخت پایه باید تمام بخشهای بریده شده یا شکاف‌برداشته‌ی درخت پایه و رخ (یا رخها) با اندود قیر پوشش داده شوند تا به اصطلاح پیوند هوا نکشد. برای این کار باید قبلا قیر را آماده کرد. قیر به کار رفته از نوع قیر شل ساختمانی است. گاهی به مقدار بسیار کم قیر سفت هم می‌توان به مخلوط اضافه کرد تا در تابستان قیر در اثر تابش آفتاب ذوب نشود. از قیرهایی که به دفعات گرم و سرد شده نباید استفاده کرد. در غیر این صورت برای بیشتر کردن خاصیت نرمی یا انگمی قیر به آن کمی روغن جامد خوراکی اضافه می‌کنند.

قیر را در قوطی حلبی با دسته مناسب ریخته و روی شعله اجاق چوبی گرم می‌کنند تا تمام قیر به‌خوبی ذوب شود. باید دقت کرد که قیر آتش نگیرد چون روغن آن می‌سوزد. پس از ذوب شدن کامل قیر نمی‌توان آن را استفاده کرد. زیرا دمای قیر بالاست و پوست درخت را می‌سوزاند. باید قیر ذوب شده را گذاشت تا به اندازه کافی سرد شود. هرچه قیر سردتر باشد خطر سوختگی درخت کمتر می‌شود. اما اگر قیر بیش از اندازه سرد شود به چوب نمی‌چسبد و به خوبی خلل و فرج پیوند را پر نمی‌کند.

دمای قیر باید مناسب باشد و تمام خلل و فرج را پرکند. قیر نباید به جوانه‌های  رخ  بچسبد. هنگام قیر زدن باید دقت کرد که جوانه‌ها یا خود رخ نشکنند یا از جا خارج نشوند و پوست آنها یا پوست تنه کنده نشود. نوک رخها هم (که محل برش است) باید به دقت قیر زده شود. اگر قیر سفت باشد، پوشش نوک رخها و نیز بین دو رخ (در پایه‌ای که دو رخ در آن جاسازی شده) مشکل خواهد بود. عملیات قیرزنی با چوب قیرزنی انجام می شود. چوب قیرزنی تکه چوبی ضخیمتر از خودکار و به طول ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر است که ۵ تا ۱۰ سانت انتهای آن با پارچه دورپیچ شده است. قطر محل پارچه پیچ شده نباید زیاد باشد تا امکان قیر زدن به گوشه‌ها به ویژه بین دو رخ امکان پذیر باشد. قطر نهایی پارچه پیچ شده حدود ۲ سانتی متر مناسب است.

پس از پایان پیوند زدن، چوبی به نام چوب پیوند پای پیوند کوبیده می‌شود. این چوب ابتدا نقش نشانه محل پیوند را ایفا می‌کند تا پیوند در زمان رفت و آمد دیده شده و پای عابران به آن نخورد. زیرا با کمترین برخوردی پیوند می‌شکند. به ویژه پس از سپری شدن یک ماه علفها رشد کرده و به‌هیچ‌وجه پیوند در بین علفها دیده نمی‌شود. اگر چوبهای مناسبی در این مرحله انتخاب و کوبیده شوند، پیوندها را می‌توان در تابستان به آن بست. زیرا پیوند در سال‌های نخست به سرعت رشد می‌کند، در حالی که تنه‌ی نازکی دارد و ممکن است در اثر گیر کردن به بدن عابران یا در اثر وزش باد یا هر دلیل دیگری بشکند یا کج رشد کند. بستن پیوندها به این چوبها از این پیامدها جلوگیری می کند.

پیوند زدن می‌تواند توسط یک نفر انجام شود. اما به دلیل نیاز سرعت زیاد و بعضا انجام عملیات موازی، پیوند زدن توسط یک نفر کار را سخت کرده و کارایی را به شدت کاهش می‌دهد. مثلا همزمان با پیوندزنی باید قیر داغ و آماده شود تا فاصله زمانی بریدن درخت تا قیرزنی حداقل گردد. زیرا در این مدت درخت از محل برش هوا می‌کشد یا رخها تازگی خود را از دست می‌دهند. ضمن آنکه پیوندزنی یک‌نفره فرد ماهر را به انجام کارهای ساده مثل روشن کردن اجاق مشغول می‌کند. بهترین تیم، تیم سه نفره است. در تیم سه نفره یک نفر که ماهرترین فرد تیم است، پیوند می‌زند، نفردوم (آماتور) قیر داغ کرده و به پیوند می زند و نفر سوم (نوآموز) چوب اجاق را فراهم کرده و درختان بریده شده را از سطح باغ جمع آوری کرده و چوب پیوند را آماده سازی کرده و می‌کوبد. دو نفر دیگر نسبت به فرد پیوندزن وقت بیشتری دارند و برای آموزش دیدن هم که شده به وی کمک می‌کنند؛ برایش وسایل پیوندزنی را حمل می‌کنند و گاه رخ می‌گیرند یا تنه درخت پایه را می‌برند.

دست آخر باید مراقبت کرد همه‌ی درختانی که باید پیوند می‌شد پیوند شده باشند؛ همه‌ی درختانی که برای پیوند بریده شده‌اند پیوند شده باشند؛ همه‌ی درختانی که پیوند شده‌اند قیر خورده باشند؛ همه جایی که باید قیرزنی می‌شد به ویژه نوک رخها قیر زده شده باشند؛ و بالاخره همه درختانی که پیوند شده‌اند چوب پای آنها کوبیده شده باشد. ابزارها هم جایی جا نمانده باشند.

در بهار و تابستان سال بعد و در تمام مدت رشد درخت پیوندی، باید از رشد جوانه‌های غیر‌پیوندی که از زیر محل پیوند شده ایجاد می‌شوند، جلوگیری کرد. این جوانه‌ها را که حرومی پیوند نام دارند باید برید. پس از آنکه پیوند کمی رشد کرد یا به اصطلاح رخ زد با بندی مناسب آنرا به چوب پیوند می‌بندند.

پیوندها نسبت به درختان دیگر به مراقبت و آبیاری بیشتری نیاز دارند. بنابراین باغ واجد پیوند را در بهار زودتر از باغهای دیگر آبیاری می‌کنند یا با سطل آب می‌دهند و زودتر علفش را می‌چینند و از تردد دامها درون باغ ممانعت به عمل می‌آورند.

 [۱] یادم هست زمانی که درس پیوند را دوره راهنمایی می‌خواندیم از معلم حرفه و فن پرسیدم: آقا میشه بجای چسب پیوند از قیر استفاده کرد؟ کمی خندید و گفت: نه. قیر ماده نفتی است و درخت را خشک می‌کند! توی دلم من هم به او خندیدم.

ماخذ عکس میانی: evan.ir