کوچکترین مار جهان در برگ‌جهان

علی‌اکبر لبافی، اسفند ۹۶

اگر در کاسه توالت خانه‌ی خود در برگ‌جهان مار ببینید، چه می‌کنید؟

پیش از آنکه به مار در برگ‌جهان بپردازیم خوب است کمی بیشتر درباره مارها بدانیم. مارها موجوداتی مرموز هستند و با وجود آنکه اغلب مردم از آنها وحشت دارند از پرطرفدارترین جاندارانی می‌باشند که می‌خواهیم راجع به آنها اطلاعات کسب کنیم.

آشنایی عمومی با مارها

مارها نماد خزندگان، ترس، سردی، افسون، سلامتی، مرگ، شیطان و خیلی چیزهای جورواجور دیگر هستند. مدوسا- اسطوره‌ای یونانی بود که هر کس به چهره او و گیسوان مارگونش نگاه می‌کرد سنگ می‌شد و ضحاک ماردوش (اژی‌دهاک) نماد خونخواری و آدم‌کشی بود. هر دو داستان نشانگر انزجار مردم باستان برخی کشورها از مارها هستند. با این وجود برخی مار را منشا سلامتی انسان دانسته تا جایی که فرد بیمار کسی بود که این مار از بدنش خارج می‌شد.

گفته می‌شود که انسان اگر «یاد نگیرد» که مار ترسناک است، به طور غریزی از مار نمی‌ترسد. با این وجود کلمه «مار» تداعی کننده تصویری از یک موجود خطرناک است. اما مارها موجودات ترسویی هستند و اغلب دوست دارند از موجودات متجاوزی همچون انسان‌ها دوری کنند. بنابراین هنگامی که موجود مزاحمی می‌بینند علائم هشداردهنده‌ای ایجاد می‌کنند و تا زمانی که این موجود مزاحم، آسیبی (مانند کشتن یا خراب کردن آشیانه‌اش) را دنبال نکند، مارها سعی می‌کنند از او دوری کنند. گاهی آن‌ها به وسیله روش‌های مختلفی همچون تکان دادن سریع دم (مارهای زنگی)، بلند کردن و تکان دادن سر (مار کبرا) و ترشح ماده سمی به سمت متجاوز (همه مارهای سمی)، به او هشدار می‌دهند. همین امر موجب می‌شود آن‌ها زمان بیشتری برای فرار داشته باشند. مارها تنها زمانی از ترشح زهر استفاده می‌کنند که چاره‌ای نداشته باشند؛ به عبارت دیگر ترشح زهر، آخرین سلاح مارها در برابر افراد متجاوز است.

تا کنون حدود ۳۰۰۰ گونه از مارها شناسایی شده اند که در این میان فقط حدود ۴۰۰ گونه‌ی آنها سمی (دارای زهر) هستند. از میان آنها فقط ۵۰ گونه خطرناک بوده و می‌توانند برای انسان مشکل‌ساز باشند. در ضمن باید بدانیم مارهایی که سمی هم نیستند ممکن است شما را گاز بگیرند که در این‌صورت جای نگرانی زیادی نیست.

مارها بجز در قطب جنوب، تقریبا” در همه جای کره زمین وجود دارند. اغلب مارها روی سطح زمین یا زیر آن زندگی می‌کنند اما برخی از انواع آنها هم وجود دارند که درختان یا آب را محل زندگی خود انتخاب می‌کنند. کنار رودخانه‌ها و باتلاق‌ها نیز از جمله مکان‌های مورد علاقه برای زندگی این خزندگان می‌باشد.

خطر مارها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد، اول آنهایی که با سم خود باعث مشکلاتی در سیستم عصبی یا گردش خون طعمه می‌شوند و دسته دوم آنهایی که با قدرت ماهیچه‌های خود طعمه را تحت فشار قرار داده یا خفه می‌کنند.

پس از ازپای درآوردن طعمه – چه با سم و چه از طریق فشار دادن- از آنجایی که مارها برای جویدن یا خرد کردن دندان ندارند، طعمه خود را درسته می‌بلعند و سپس توسط ترشحات معده آن‌را هضم می‌کنند. استخوان‌های جمجمه آنها تکامل زیادی یافته تا بتوانند به راحتی طعمه‌هایی چند برابر بزرگ‌تر از دهانشان را پایین بدهند. دندان‌های آنها نیز مانند اره فارسی‌بُر طعمه را به سمت درون دهان هدایت می‌کند و مانع بیرون لغزیدن سُرترین طعمه‌ها می‌شوند.

تغذیه مارها بر حسب نوع آنها از پستانداران، پرندگان، قورباغه‌ها، ماهی‌ها، مارمولک‌ها، تخم پرندگان، کرم‌ها و حشرات تامین می‌شود. یک مار عادی ممکن است انواع کرم، حشرات، انواع موش، انواع تخم حیوانات، قورباغه و  را به عنوان غذا برای خود انتخاب کند. اما مارهایی که جثه بزرگتری دارند می‌توانند حیواناتی در ابعاد بزرگتر را نیز ببلعند. به عنوان مثال یک پیتون (Python) می‌تواند یک حیوان ۷۰ کیلوگرمی را بلعیده و هضم کند. عمل هضم به کندی صورت می‌گیرد و جانور قادر به هضم تمام مواد جز ناخن، مو و پر است.

مارها اغلب جاهای آرام و ساکت را برای زندگی انتخاب می‌کنند. در فصل بهار و تابستان که دوران فعالیت و جنبش آنهاست به شکار می‌پردازند و در فصل زمستان سستی و رخوت پیدا می‌کنند و به اصطلاح به خواب زمستانی می‌روند. پوست اندازی یکی از شرایط و عوامل ادامه زندگی مارها است که در اثر آن نشاط و سلامت خود را حفظ می‌کنند. این عمل در فصل مناسب یک یا دوبار انجام می‌شود.

مارها معمولاً شناگران خوبی هستند و می‌توانند مدت نسبتاً زیادی را در زیر آب بمانند این خصوصیت گاهی موجب اشتباه آنها با مارهای آبی می‌شود. قدرت پرش یا جهش مار معمولاً یک سوم طول آن است. اگرچه این پرش در جریان شدید یا از نقطه مرتفعی انجام شود ممکن است به چند متر برسد.

اجزای بدن مارها

بعضی مارها خیلی بزرگ (مار بوا) و برخی بسیارکوچک هستند که گاهی با کرم اشتباه می‌شوند. اما مهم‌ترین ویژگی بدنی همه‌ی آنها عبارتند از:

• بدن کشیده و بدون اعضای حرکتی خارجی (دست و پا)؛
• ستون مهره‌ی ویژه که در آن همه‌ی مهره‌ها به جز مهره‌ی اول دارای یک جفت دنده اند؛
• نداشتن جناغ سینه؛
• نداشتن گوش؛
• جدایی دو نیمه‌ی چپ و راست آرواره (آنها تنها با یک رابط ارتجاعی به هم وصل شده اند).

در اندام مارها سه ناحیه وجود دارد (سر ، شکم  و دم). دم مارها معمولا مدور و گرد است مگر در مارهاى دریایى که داراى دمى مسطح و پهن هستند. بدن مارها از پولک‌هایى پوشیده شده است که در قسمت‌هاى مختلف بدن به نام‌هاى مختلفى موسوم اند. دانستن تعداد، شکل و قرار گرفتن این پولک‌ها روى بدن، از نظر شناسایى مارها بسیار حائز اهمیت است.

اسکلت استخوانی مارها از جمجمه و ستون فقرات و دنده‌ها تشکیل می‌شود نامگذاری آنها تقریباً شبیه استخوان‌های انسان و سایر حیوانات می‌باشد.

تعداد دندان‌ها و طرز قرار گرفتن آنها در خانواده‌های مختلف مارها متفاوت است. شناسایی دندان‌ها ساده‌ترین و مطمئن‌ترین راه تشخیص و تفکیک مارهای سمی از غیرسمی است. دستگاه عصبی مارها از یک مغز کوچک و نخاع شوکی بزرگ تشکیل می‌شود، قوی‌ترین حس مار همان لمس با زبان است که صدا و حرکات مختلف را از راه جذب ارتعاشات به استخوان گوش داخلی منتقل و ضعف بینایی را جبران می‌کند.

تولید مثل مارها

اغلب مارها بوسیله تخم‌گذاری تولید مثل می‌کنند. تخم مارها بسیار سفت می‌باشد و حالت چرم مانند دارد به گونه‌ای که در برخی موارد نوزادان بدون کمک مادر نمی‌توانند از تخم بیرون بیایند. جالب است بدانید که اغلب بچه مارها در قسمت جلوی سر خود به هنگام بیرون آمدن از تخم دندان خاصی دارند که به Egg Tooth معروف است و توسط آن قاعدتا” باید بتوانند پوسته تخم را پاره کنند.

مارهای زنده‌زا استثنا هستند. می‌دانیم که خزندگان اغلب تخم‌گذارند و البته برخی مارمولک‌ها و مارها تخم‌هایشان را درون شکم خود نگه می‌دارند و جنین‌ها درون بدن مادر از مواد غذایی تخم ـ به خصوص زرده تخم – تغذیه می‌کنند و پس از تمام شدن زرده ها، سر از بدن مادر بیرون می‌آورند. خیلی از این مارهای زنده‌زا در حقیقت مثل پستانداران بچه‌زا هستند، یعنی جنین به جای تکیه بر زرده، از خون مادر غذا می‌گیرد! انواع زیادی از مارهای بوآ و آناکوندا ، علاوه بر کیسه زرده، دارای چیزی شبیه به اندام «جفت» در پستانداران هستند که وظیفه غذارسانی به جنین را به عهده دارد.

فرق بین مار سمی و غیرسمی

البته منظور از مار سمی ماری است که زهر دارد. زیرا سم ماده‌ای است که با خوردن آن به فرد آسیب می‌رسد و زهر ماده‌ای است سمی که از طریق گزیدن جانور وارد بدن می‌شود.

۱- مارهای سمی دارای سری مثلثی و گردنی مشخص، مردمک چشم عمودی، دمی کوتاه و کلفت و حرکت آرام هستند.

۲- مارهای غیر سمی دارای سری گرد یا بیضی شکل و بدون گردن مشخص، مردمک چشم گرد و از قطر میانی بدن تا انتهای نوک دم‌شان باریک می‌شوند. مارهای غیرسمی غالباً سریع و چابک هستند و طرز حرکتشان مستقیم و مارپیچ است.

۳- مارهای نیمه‌سمی کلیه مشخصات مار غیرسمی را دارا می باشند و تنها فرق آنها با مار غیرسمی دم متوسط آنها می‌باشد که کمی کوتاهتر از غیرسمی و کمی بلندتر از مارهای سمی می‌باشد (مثل یله‌مار و طلحه‌مار).

اما استثناهایی هم وجود دارد. مثلا: مارهای الاپیده یا مارهای سمی کبرا و کفچه‌مار ایران کلیه مشخصات یک مار غیرسمی را دارا می‌باشند و فقط در حالت دفاعی مشخصه یک مارسمی را به خود می‌گیرند. مار مامبا که ماری سمی است مردمکی گرد دارد و نوعی مار بوا که غیرسمی است چشمان با مردمک عمودی دارد.

۴- روزنه زیر بینی: خانواده‌ای از مارها به عنوان افعی روزنه‌دار شناخته شده‌اند که در زیر سوراخ‌های بینی خود روزنه‌هایی دارند که به پیت (Nose Pits) مشهور است. وجود این روزنه‌ها که از مسافت زیاد نیز قابل‌تشخیص است، علامت خوبی برای شناسایی مارهای سمی است.

۵- ردیف فلس یا پولک ناحیه دم: برای تشخیص این مورد باید قسمت زیرین مار را مشاهده کنید؛ بنابراین امکان بررسی آن در حالت زنده وجود ندارد و تنها برای مارهایی که بی‌هوش شده یا مرده باشند یا پوست انداخته باشند قابل استفاده است. پولک یا فلس در شکم مارهای سمی تا دم آن در یک ردیف قرار می‌گیرد. نوک دم مارهای سمی ممکن است دو ردیف پولک داشته باشد. مارهای غیرسمی، دو ردیف پولک از صفحه مقعدی تا انتهای دم دارند.

۶- نوع و ناحیه گزیدگی: این مورد آخرین نشانه و به نوعی آزمایش اضطراری برای بعد از گزیدگی است. اگر بعد از نیش زدن، مار محکم قربانی را بگیرد و اجازه رفتن به او ندهد، معمولاً نشانه یک مار غیرسمی است. اما یک مارسمی معمولاً دندان‌های نیش خود را بلافاصله بعد از نیش زدن به داخل فک خود باز می‌گرداند، زیرا این دندان‌ها در حکم سلاحی هستند که باید به خوبی از آن‌ها مراقبت شود.

مارهای سمی ۲ دندان ویژه و توخالی دارند که به دندان نیش معروف است و همانند یک سرنگ تزریقی زیرپوستی مقدار کشنده‌ای از سم را وارد بدن قربانی یا شکار خود می‌کند. شناسایی دندان‌ها مطمئن‌ترین روش شناخت مار سمی و غیرسمی است. اگر پس از گزیدگی ۲ علامت سوراخ مانند، در نزدیکی همدیگر مشاهده شود، حتماً مار سمی بوده و باید اقدامات سریعی برای محافظت از فرد و نجات جان او انجام گیرد. اگر جای نیش مار به صورت ناهموار و ناصاف باشد، نشانه‌ی این است که دندان نیش وجود نداشته و در نتیجه مار سمی نبوده است. البته به طور نادر انواعی از مارهای سمی هم هستند که بدون استفاده از دندان نیش افراد را می‌گزند.

زهراگین‌ترین مارها

تایپن ماری که دارای قوی‌ترین زهر است، نوعی مار زمینی استرالیایی است، که طبق محاسبات انجام شده، مقدار زهری که این مار در یک بار نیش زدن تزریق می‌کند برای کشتن ۴۰۰ انسان کافیست. همچنین قوی‌ترین زهرها به مارهای دریایی نیز تعلق می‌گیرد که اغلب در اقیانوس آرام زندگی می‌کنند. مار قهوه‌ای و ببر مار نیز سم‌شان ده بار قوی‌تر از مار زنگی بر انسان اثر می‌گذارد.

سمی‌ترین مارها 

گفتیم سمی یعنی موجودی که در بدنش سم دارد تا کسی هوس خوردنش را نکند؛ اما زهرآگین یعنی موجودی که نیش می‌زند. در واقع می‌توان با کشتن اغلب مارهای زهردار ، گوشت آنها را خورد زیرا غدد زهری آنها تنها در ناحیه دهانشان قرار دارند. اما مار «سمی» هم یکی دوتایی در جهان هست: مار تیرپشت (Rhabdophis) که یک جور مار آبی آسیایی است، با خوردن وزغ و قورباغه، سم بدن آنها را به صورت هدفمند جذب می‌کند و از غدد پشت گردنش به صورت هدفمند بیرون می‌دهد تا شکارچیانش را از پای درآورد. مار بندکفشی (Thamnophis) هم یک جور مار آمریکایی است که در ایالت اورگان شناسایی شده اند. آنها با خوردن سمندرهای سمی، در جگرشان سم زیادی جمع می‌کنند که باعث می‌شود روباه‌ها و کلاغ‌های محل از خوردن آنها خوششان نیاید. 

بزرگ‌ترین مار

بزرگ‌ترین مار دنیا، پایتون مشبک آسیایی است که طولش تا ۹ متر هم ثبت شده است، اما اغلب ۳ ـ ۴ متر طول دارند. مار آناکوندا (بوآی آبزی) با هفت و نیم متر طول، کلفت‌ترین و سنگین‌ترین مار دنیاست. خوشبختانه هیچ کدام از این دو مار سمی نیستند ولی بدبختانه به راحتی می‌توانند به دور قفسه سینه انسان بپیچند و با فشار زیادی که به آن وارد می‌کنند باعث خفگی و پاره شدن قلب بشوند. خوردن انسان (که در موارد معدودی از این مارها گزارش شده است) برای آنها کاری ندارد.

کوچک‌ترین مارها 

کوچک‌ترین مارهای دنیا، مارهای کرمی‌شکل خانواده لپتوتیفلوپیدها هستند که در مناطق استوایی امریکا، آفریقا و غرب آسیا (از جمله مناطق وسیعی از شمال و مرکز ایران) پیدا می‌شوند. آنها کمتر از ۴۰ سانتیمتر طول دارند و از مورچه‌ها و موریانه‌ها تغذیه می‌کنند. از خانواده مارهای غول پیکر مثل بوآها و پایتون‌ها، کوچک‌ترین آنها « بوآی کوتول» است که فقط ۳۰ سانتی‌متر طول دارد. جالب است بدانیم به تازگی مار کوچکتری در جزیره مارتینیکو در شرق دریای کارائیب کشف شده است که رکورددار کوچکترین مار جهان شده است، اما این مار صرفا در همین جزیره وجود دارد و در نقاط دیگر جهان یافت نشده است. طول این مار فقط ۱۰ سانتی متر است و قطر بدنش در حد مغز مداد است.

مار دو سر 

در نقل قول‌ها گاهی صحبت از مار دوسر می‌شود. اژدهای دوسر هم در داستانها نقل شده است. داشتن دو سر، برای مارها یک پدیده طبیعی نیست. به عبارت دیگر نوع خاصی از مار دوسر وجود ندارد. بلکه گاهی اوقات این پدیده در برخی حیوانات، مثل مارها دیده می‌شود که یک نوع معلولیت مادرزادی محسوب می‌شود.  این پدیده اغلب حاصل به هم چسبیدگی جنین‌های دوقلو در آغاز دوران جنینی است. در این موارد معمولاً سر و قسمت‌هایی از ستون مهره‌ها و گاهی قلب مزدوجند اما بقیه اندام‌ها به طور مشترک به هر دو سر خدمت رسانی می‌کنند. مشخص نیست چرا این عارضه ها در مارها شایع‌ترند اما به نظر می‌رسد میزان مرگ و میر مارها بر اثر چنین عارضه‌ای کمتر است و بنابراین برخلاف مهره‌داران دیگر مارهای دوسر اغلب نمی‌میرند و افراد زیادی آنها را در طول تاریخ دیده اند و درباره‌اش داستان‌سرایی کرده‌اند.

راه‌های مقابله با مار

بهترین شکل محافظت در برابر مواقع نزدیکی به مارها یا محل سکونت آن‌ها این است که احتیاط را پیشه کنید و به آرامی گام بردارید یا کارتان را انجام دهید، چون در تمامی موارد، یک مار تنها زمانی که نگران شده باشد یا غافلگیر شود نیش می‌زند. به عبارتی وقتی تا حدی ترسیده باشد که چاره­ای جز نیش زدن برای دفاع از خود نبیند. بیشتر مارها ترجیح می‌دهند در صلح کامل از محیط دور شوند. برای دفع مارها اقدامات زیر وجود دارد:

• استفاده انواع مواد یا اسپری: که دافع مار هستند.
• چیدن و از بین بردن علف‌ها با داس یا علف‌کش: که مانع پنهان شدن و تولید مثل مار و در نتیجه کاهش جمعیت آنها می‌گردد.
• نمک پاشی: که به محض تماس با بدن مار عامل سوزش گردیده و باعث دور شدن جانور از محیط می‌گردد.
• استفاده از کافئین: که عامل دور کننده مار از محیط پرورش است.
• اسپری آب آهک: که با استفاده از دستگاه سمپاش انجام گرفته و باعث از بین رفتن بچه مارها و عامل مهم در ضد عفونی است.
• تله‌موش و حشره‌کش: با از بین بردن موش‌ها و حشرات منبع غذایی آنها از بین رفته در نتیجه باعث کاهش جمعیت می‌گردد.
• نور چراغ: خاموش کردن نور اطراف بنا چراکه نور جاذب حشرات و حشرات جاذب مار است.
• نفتالین: استفاده از نفتالین در اطراف حصار باعث دور شدن مارها می‌گردد.
• نابود کردن مار: حذف فیزیکی مار آخرین کار از بین بردن آن است که به هر طریق ممکن است (مانند استفاده از تفنگ‌های بادی).

مارگزیدگی و آثار مسمومیت

اغلب مارها موقعی که بترسند برای دفاع از خود حمله کرده و به وسیله دندان‌های سمی (دندان نیش یاFang) سم خود را به شکار تزریق می‌کنند. مقدار کشنده سم مار برای انسان متغیر است و بستگی به میزان ترشح سم، نوع و جثه مار و همچنین خواص سمی آن دارد. معمولاً مارهای غیرسمی سهم بیشتری در تعداد حوادث مارگزیدگی دارند.

علت مرگ معمولاً توقف تنفس بعلت فلج عضلات تنفسی است که ممکن است حتی در کمتر از ۳۰ دقیقه از گزش اتفاق افتد و دیگر بیماران به علت عوارض مسمومیت مراکز عصبی در حالت اغما و بیهوشی می‌میرند. گزش‌های خطرناک مارگزیدگی در ایران بیشتر مربوط به گزش گرزه مار یا افعی است که غالبا در چراگاه‌ها و مناطق کشاورزی اتفاق می‏افتد. بسیاری از افرادی که توسط مارهای سمی گزیده می‏شوند دچار مسمومیت خفیف شده و تظاهرات بالینی قابل توجهی از خود نشان نمی‏دهند.

به طور کلی، آثار مسمومیت با سم مار شامل آثار موضعی و عمومی به شرح زیر است:

• آثار موضعی مانند: تورم، التهاب، سیاه شدن موضع گزیده شده، تاول و…
• آثار عمومی مانند: تهوع، استفراغ، سردرد، فلج اعصاب، اختلالات خونی، فلج تنفس، مشکلات عضلانی، قلبی، کلیوی، و غیره است.

گاهی ممکن است به علت واکنش‌های حساسیتی نسبت به سم مار در طی مدت زمان کوتاهی اختلال هشیاری، استفراغ، دردهای شکمی، و خس خس سینه نیز بروز کند.

اقدامات کلی در مورد هر مار گزیده

پس از گزش مار و بروز علائم مسمومیت باید کارهای زیر برای درمان بیمار انجام شود:

• جلوگیری از نفوذ و جذب باقیمانده سم
• خارج کردن سم از محل گزش
• خنثی کردن سم
• تسکین عوارض سم
• جلوگیری از عفونت‌های ثانویه

سرم مارگزیدگی

سرم ضد مارگزیدگی به مواردی اطلاق می‌شود که خاصیت خنثی‌کننده سم مار را داشته باشد. سرم‌های موجود در ایران که ساخت انستیتو رازی می‌باشد بصورت آمپول‌های ۱۰ سانتی مترمکعبی بر ضد شش نوع افعی (گرزه‌مار- مار شاخدار- مار جعفری- افعی دماوندی- افعی زنجانی- افعی قفقازی) و یک نوع کبری ایران یا کفچه‌مار است.

اما به یاد داشته باشید که حتی در مواقعی که فردی توسط مارهایی که نیش غیرسمی دارند، گزیده می‌شود هم باید توجه و اقدامات پزشکی صورت گیرد. زمانی که صحبت از مارگزیدگی به میان می‌آید، بهتر است با احتیاط بیشتری با موضوع برخورد کرد. در برخی از مواقع، بی‌توجهی به این مورد می‌تواند خطرناک و حتی مرگ‌آور باشد. 

مارهای ایران

تا آنجایی که مشاهده و مطالعه شده است، مارهای بزرگ ایران در حدود ۲متر هستند و مارهای کوچک از چند سانتیمتر تجاوز نمی‏کنند. در ایران بیش از ۲۱گونه مار سمی و نیمه سمی و ۳۵گونه مار غیرسمی و بیش از ۵گونه مار دریایی وجود دارد. مارهای ایران به اسامی مختلفی از جمله موارد زیر نامیده می‏شوند: افعی البرزی، افعی پلنگی، طلحه مار، یله مار، تیرمار، آلوسر، کورمار، مارشتری، مار درفشی، مار پلنگی، گرگ مار، گوند مار، لوس مار، سیاه سوجه، مار آتشی، قمچه مار، مار قیطانی، مار خالدار، کک مار، افعی زنجانی، افعی دماوندی، افعی تکابی، افعی آذربایجانی، کوتوله مار، مارگورخری، مارخاکی.

در ایران چهار گروه مار سمی به شرح زیر وجود دارد که ممکن است گزش آنها عوارض نامطلوبی به بار آورد:

۱-گروه افعی‏ها (مانند افعی و گرزه‌مار)  ۲-گروه مارهای کبرا (مانند کبرا و کفچه‌مار)  ۳-گروه مارهای دریایی  ۴-گروه مارهای نیمه‌سمی.

به تعدادی از مارهای ایران در بخش مارهای برگ‌جهان بیشتر اشاره می‌شود.

مارهای برگ‌جهان

اهالی برگ‌جهان با مار آشنایی دیرینه دارند. به ویژه اهالی قدیمی‌تر، که در خانه‌های خشت و گلی زندگی می‌کردند. خانه‌های خشتی که اغلب در انبار آن انواع علوفه و بذر گیاهان و موادغذایی برای موش‌ها وجود داشت و سقف آنها نیز با مصالح چوبی (تیر و پردو) ساخته می‌شد و لانه‌ی گنجشکان بود، مطلوب‌ترین فضا برای جذب مارهایی بود که غذایشان موش و گنجشک بود.

حضور مار در خانه‌های مردم روستای برگ‌جهان به قدری عادی بود که حتی افرادی معتقد بودند خانه بدون مار وجود ندارد و هر خانه‌ای مار خودش را دارد. گاهی اگر برحسب اتفاق مار را در گوشه‌ای یافته و می‌کشتند معتقد بودند مار این خانه کشته شده است و دیگر مار ندارد. یعنی تصور بر این بود که مار دیگری به این خانه نخواهد آمد!

از سوی دیگر کشتن مار رسمی عادی بود. نه تنها این کار برای فردی که مار را کشته است نوعی خودنمایی قدرت به حساب می‌آمد، بلکه مردم (البته مردان) معتقد بودند که کشتن مار ثواب دارد. بنده ریشه چنین اعتقادی را به دین و آیین کهن ایرانیان مرتبط می‌دانم که مار را نوعی موجود پلید و شیطانی تلقی می‌نمودند.

اما برخورد همه افراد با مار یکسان نبود. افرادی جسارت و مهارت بیشتری در این کار داشتند و افرادی هم البته از روی ترس هرگز به چنین کاری دست نمی‌زدند. در این میان افراد ویژه‌ای هم در روستا وجود داشتند که انواعی از مار را گرفته و دهانش را دوخته و در جیبشان می‌گذاشتند و با این مار زنده در جیب به شوخی و ترساندن دیگران می‌پرداختند که من خود شاهد چنین وقایعی بوده‌ام.

مردم روستا معتقد بودند نباید دم مار را با دست راست گرفت، زیرا در این صورت مار بالا آمده و انسان را نیش می‌زند. اما اگر دم مار با دست چپ گرفته شود نمی‌تواند سرش را بالا بیاورد. مردم همچنین معتقد بودند مار را نباید زخمی کرد. یعنی اگر قرار به کشتن مار هست باید حتما کشته شود چرا که مار زخمی، فردی که او را زخمی کرده حتما خواهد یافت و انتقام خواهد گرفت. مردم همچنین معتقد بودند مار زخمی نمی‌میرد. درواقع تنها وقتی مار می‌میرد که سرش کاملا از بین رفته باشد.

من البته تخصصی درمورد مارها ندارم و نام آنها را هم نمی‌دانم و به طور قطع نمی‌توانم بگویم چه مارهایی در برگ‌جهان هستند یا نیستند. ولی با تصویری که از مارهای برگ‌جهان در ذهنم هست به نظرم می‌رسد مارهایی که در زیر به آنها اشاره می‌کنم در برگ‌جهان هستند. امیدوارم دوستانی که در این مورد اطلاعات کاملتری دارند کمک کنند تا فهرست مارهای برگ‌جهان را بتوانیم کامل کنیم:

مار پلنگی- تیرک‌مار – گوندمار معمولی و درختی – مار آتشی – افعی البرزی – افعی قفقازی – یله‌مار – قمچه‌مار- مار درفشی – مار الماسی – سوسن مار و مار کرمی‌شکل.

مارهایی که در سقف منازل برگ‌جهان وجود داشت اغلب به شکل یله‌مار و افعی‌ها بودند.

در سالیان طولانی بارها هنگام برگرداندن زمین مارهای کوچک را در بهار دیده بودم. برگرداندن زمین اصطلاحی است که به نوعی بیل‌زدن یا کلنگ زدن عمیق گفته می‌شود. تصور اغلب افراد این بود که اینها بچه مارهایی هستند که تازه از تخم بیرون آمده‌اند. یادم هست یکی از آنها را در ظرف تن ماهی قراردادم و در قوطی را بستم. آن را در گوشه حیاط گذاشتم. مدتی بعد با تعجب دیدم که این بچه مار از بین درز در قوطی در حال خروج هست. شاید عرض درز قوطی در حد ۲ میلیمتر بود!

بهار امسال در زیرزمین خانه برگجون دو عدد از این بچه مارها را دیدم. اما ترس و تعجبم زمانی بود که یکی را در کاسه توالت طبقه مسکونی دیدم. بچه مار به سرعت درون توالت رفت و پنهان شد. تصور من این بود این بچه مار است و با خود می اندیشیدم که آیا تنها بود؟ چطور به اینجا آمده؟ مادر او چگونه به داخل منزل آمده و تخم‌گذاری کرده؟ مادرش اکنون کجاست؟

این پرسش‌ها مرا واداشت تا درباره مارها تحقیق کنم. تحقیقی که اکنون آن را خواندید. مهمترین نتیجه این تحقیق آشنایی با مار کرمی‌شکل بود. متوجه شدم این موجودی که دیدم بچه مار نبوده بلکه مار بالغی است که جثه کوچکی دارد و سمی و خطرناک هم نیست.

با مار کرمی ‌شکل که جزو کوچکترین مارهای جهان است و در برگجهان به وفور وجود دارد آشنا شویم:

مار کرمی شکل (کوچکترین مار جهان)

نام فارسی: مار کرمی‌شکل

نام انگلیسی: Eurasian Blind Snake یا worm snake

نام علمی: Typhlops vermicularis

خانواده: مارهای کرمی شکل (Typhlopidae)

پراکنش: در جنوب شرقی اروپا، ترکیه، ماورای قفقاز، جنوب غربی آسیا در ایران و احتمالاً در سراسر کشور به جز جنوب و جنوب شرق پراکنده است.

زیستگاه: مار کرمی شکل در مناطق تپه ماهوری و دامنه‌ی کوه‌ها که شیب زیاد دارند و گیاهی در آن‌ها وجود ندارد و صخره‌ای می‌باشند، در زیر خاک زندگی می‌کند و به ندرت روی زمین دیده می‌شود. در دشت‌ها و مناطق خشک و کویری دیده نمی‌شود. اما گاهی می‌توان انها را در مکان‌هایی که پوشش گیاهی کمی هم دارد پیدا کرد. بیشتر اوقات آنها نزدیک دریا هستند. آنها برخی اوقات در بهار زیر سنگ‌هایی که نصفشان زیر زمین است یافت می‌شوند ولی در تابستان به علت گرما در عمق بیشتری از زمین قرار خواهند داشت.

آنها در مکان‌های تنگ و باریک زندگی می‌کنند که اگر کسی مزاحمشان شد سریع پنهان شوند. برخی اوقات این مارها در غروب هنگامی که هوا مرطوب است بیرون می‌آیند ولی به ندرت هنگامی که باد می‌وزند بیرون می‌آیند.

اندازه: طول بدن این مار تا ۳۵ سانتی‌متر می‌رسد.

ریخت شناسی: دارای پوزه‌ی برجسته و گرد است و چشم هایش در زیر فلس‌های سر قرار دارند. فلس‌های تنه، به استثنای فلس‌های سر، یک اندازه و یک شکل اند و فقط در ناحیه‌ی سر چند فلس بزرگ وجود دارد. مار کرمی شکل دمی قلاب مانند دارد. سطح پشتی بدنش صورتی، قهوه‌ای مایل به قرمز، خرمایی یا خاکستری روشن و سطح شکمی آن کمی روشن‌تر است.

رژیم غذایی: مار کرمی شکل اغلب از مورچه‌ها و لارو حشرات تغذیه می‌کند.

زادآوری: مار ماده در اواخر بهار و اوایل تابستان تخم می‌گذارد. لقاح آن هم داخلی است. ماده ها ۴ تا ۸ تخم زرد مایل به سفید می گذارند و به روی آنها دراز می‌کشند.

مار کرمی شکل از نظر اندازه و رنگ شبیه به کرم خاکی است و نوع بالغ آن تا ۳۵ سانتی‌متر می‌رسد، اما سطح بدن کرم حلقه حلقه است در حالی‌که سطح بدن مار از فلس پوشیده شده است.

جد مارها: مطالعات تبارشناسی جدید نشان داده است که مارهای کرمی شکل از ابتدایی ترین مارها هستند. این مسئله نشان می دهد که جد مارها شبیه مارهای کرمی شکل امروزی نقب زن بوده و زندگی زیرزمینی داشته است. این در حالی است که در گذشته، دانشمندان گمان می‌کردند که مارها از اجدادی شبیه بزمجه امروزی تکامل پیدا کرده اند. یکی از دلایل آن‌ها این بود که این مارمولک‌های بزرگ جثه، مانند مارها، زبانی دوشاخه دارند.

چشم کم سو: بیشتر مارها، به استثنای بعضی مارهای درختی آفریقایی، بینایی ضعیفی دارند. مار کرمی شکل به دلیل نوع زندگی‌اش، بینایی ضعیف‌تری دارد و چشم‌هایش با فلس‌های سرپوشیده شده اند. این فلس‌ها شفاف‌اند و چشم‌ها از زیر آنها به صورت دو نقطه‌ی سیاه دیده می‌شوند. به دلیل نوع خاص زندگی این مار، که اغلب در زیر خاک می‌ماند، به آن مار خاکی هم می‌گویند.

مار کوچک جثه: مار کرمی‌شکل یکی از کوچک‌ترین مارهای ایران است. شاید این پرسش در ذهن بعضی از افراد ایجاد شود که چگونه این جانور کوچک، مار به حساب می‌آید، در حالی که مار بزرگی چون پینگتون مشبک، که طول آن ۱۰ متر هم گزارش شده است، هم در گروه مارها قرار می گیرد. از لحاظ جانورشناسی مارها تعریف ویژه‌ای دارند که در بخش اجزای بدن مارها بیان شد. مار کرمی‌شکل همه‌ی این خصوصیات را دارد؛ بنابراین، به رغم جثه‌ی کوچکش نوعی مار است.

نقش مار کرمی‌شکل در طبیعت: مار کرمی شکل با ایجاد کانال‌های ظریفی برای نفوذ هوا در خاک، کیفیت خاک را افزایش می‌دهد. به علاوه، با تغذیه از مورچه‌ها و لارو حشره‌ها، عنکبوت و هزارپا – به خصوص لاروهای داخل خاک – به کنترل جمعیت حشره‌های موجود در خاک و به ویژه حشره‌های آفت کمک می‌کند. این مار غذای پرندگان و پستانداران کوچک نیز هست.

مار کرمی‌شکل برای انسان کاملا بی‌خطر است.

مآخذ:

وبسایت آسمونی- وبسایت کجارو- عرفان خسروی، شماره ۲۱ دانستنیها- خسروی، وبسایت طبیعت ایران، وبسایت راسخون، وبسایت Buzzle، http://www.zh.zadweb.biz.hr/pojedina…sljeparica.htm مترجم پارنیا. خ .